آیا با وجود مشکلاتی که شبکه برق ایران دارد، می‌تواند بازاری در کشورهای همسایه یا اروپا داشته باشد؟
تبدیل شدن به مرکر تجارت منطقه‌ای برق یکی از اهداف بلندمدت ایران پس از انقلاب بود. بر اساس برنامه ششم توسعه، دولت موظف بود از سال اول این برنامه اقدامات لازم را برای تشکیل بازار منطقه‌ای و ایجاد قطب (هاب) منطقه‌ای برق انجام دهد به‌طوری که شبکه برق ایران از شمال، جنوب، شرق و غرب به کشورهای همسایه متصل شود. در این راستا حتی دولت موظف شده بود سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تامین برق مورد نیاز به پنج درصد برساند.
ظرفیت تولید برق ایران
بر اساس برنامه ششم توسعه (۱۳۹۶-۱۴۰۰) دولت موظف بود از طریق وزارت نیرو ظرفیت تولید برق را در پایان برنامه ششم تا ۲۵ هزار مگاوات افزایش دهد و سرمایه لازم برای افزایش ظرفیت تولید برق را از طریق سرمایه‌گذاری موسسات عمومی غیردولتی، تعاونی و خصوصی اعم از داخلی و خارجی یا منابع داخلی شرکت‌های تابعه یا با روش‌های متداول سرمایه‌گذاری از جمله ساخت، بهره‌برداری و مصرف تامین کند. یعنی دولت مجبور بود هر سال پنج هزار ظرفیت نیروگاهی ایجاد کند اما در عمل این هدف عملیاتی نشد.
تا پایان دی ماه ۱۴۰۲ کل ظرفیت تولید برق ایران به رقم ۳۳۵ هزار و ۱۱۵ میلیون کیلووات ساعت رسید که در قیاس با سال ۱۴۰۲ در حدود ۵،۳ درصد افزایش داشته است. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی شرکت مدیریت شبکه برق ایران، میزان ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی ایران تا پایان دی ماه گذشته به ۹۲ هزار و ۵۵ مگاوات رسیده که نسبت به سال ۱۴۰۱ در حدود ۱،۴ درصد افزایش یافته است.
یکی دیگر از الزامات برنامه ششم فراهم کردن شرایط لازم برای شروع صادرات برق توسط بخش خصوصی بود که در پایان برنامه ششم میسر نشد.
تداوم ناترازی در تولید و مصرف برق
ظرفیت تولید نیروگاهی ایران در حالی به ۹۳ هزار مگاوات رسیده است که در سال‌های گذشته وزارت نیرو با مشکل ناترازی در تولید و مصرف برق روبه‌رو شده بود. به گفته امیر دودابی‌نژاد، معاون برنامه‌ریزی شرکت برق حرارتی، وزارت نیرو در تلاش است با توجه به رشد مصرف برق، طی پنج سال آینده و تا افق برنامه هفتم توسعه از طریق احداث ۳۵ هزار مگاوات ظرفیت جدید نیروگاهی با حجم سرمایه‌گذاری ۱۸ میلیارد یورو، ناترازی موجود در تولید و مصرف برق را حل و فصل کند.
باید در نظر داشت که در حال حاضر متوسط راندمان نیروگاه‌های حرارتی ایران در حدود ۳۹.۵ درصد است. این میزان تقریبا یک درصد با متوسط راندمان جهانی اختلاف دارد. بر اساس برنامه هفتم توسعه راندمان نیروگاه‌های حرارتی باید به ۴۱ درصد افزایش یابد که این امر نیز نیازمند احداث نیروگاه‌های جدید با راندمان بالاست و با افزایش راندمان نیروگاه‌های موجود میسر خواهد شد.
حل مشکل ناترازی برق زمان‌بر است
ابراهیم خوش‌گفتار، رییس هیأت‌مدیره سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق، با اشاره به این‌که ناترازی در برق از سال ۱۳۹۳ در ایران به وجود آمده می‌گوید هر سال میزان ناترازی افزایش یافته است. او معتقد است که اگر قیمت برق منطقی شود، می‌توان امیدوار بود برنامه‌های مدیریت مصرف محقق و شاید مشکل ناترازی برطرف شود. با توجه به این‌که تناسبی بین وضعیت درآمد صنعت برق با هزینه‌ها نیست نمی‌توان انتظار داشت مشکلات صنعت برق و به‌ویژه ناترازی در کوتاه‌مدت حل شود.
رویای صادرات برق ایران به اروپا
صادرات گاز طبیعی به کشورهای همسایه اولویت اول ایران و صادرات گاز به اروپا برنامه بلندمدت وزارت نفت بود. اما با توجه به تداوم ناترازی در تولید و مصرف در بخش گاز طبیعی، تداوم تحریم‌ها و تمایل نداشتن اروپا به خرید گاز طبیعی ایران فعلا این پرونده مختومه شده است.
در دوران تحریم‌ها به‌ویژه در دوره حسن روحانی، برخی کارشناسان انرژی بر این باور بودند که ایران می‌تواند با افزایش میزان ظرفیت تولید برق به جای صادرات گاز طبیعی به اروپا برق صادر کند البته باید زیر ساختار مورد نیاز در کوتاه‌ترین مدت آماده می‌شد.
فروردین گذشته آلپ ارسلان بایراکتار، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه، در سفر به تهران با وزیر نفت و وزیر نیرو دیدار کرد. در جریان دیدارها اعلام شد تبادل برق بین دو کشور وارد مرحله عملیاتی شده است. اجرایی شدن این توافق به ایران امکان صادرات برق به مسیر اروپا را نیز می‌دهد.
به گفته محمد اله‌داد، معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر، امکان ایجاد ارتباط شبکه‌های برق ایران با روسیه از طریق دو پروژه با نام‌های «ایر» و «آگیر» نیز فراهم شده است. اله‌داد می‌گوید که در فاز اول، امکان صادرات برق به اروپا با استفاده از تاسیسات موجود بدون نیاز به تقویت شبکه میسر است، به‌طوری‌که تا ۳۰۰ مگاوات از مسیر آذربایجان و ارمنستان تبادل برق با روسیه امکان‌پذیر است. همچنین با تقویت خطوط پروژه ایر، تا ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات نیز امکان صادرات و واردات وجود دارد. اما او تاکید کرده که اجرای این طرح زمان‌بر است.
در مورد همکاری ایران و ترکیه در بخش تبادل برق باید اشاره کرد که در سال‌های گذشته ظرفیت تبادل الکتریکی بالغ بر ۵۰ مگاواتی بین دو کشور فعال بود اما از سال ۱۴۰۰ سال ارتباط الکتریکی حدود ۴۵۰ مگاوات در نقطه مرزی وان با احداث پست HBDC back to back ایجاد شد.
ظرفیت تبادل برق ایران بیش از دو هزار مگاوات است و ایران تقریبا تراز صفری دارد. واردات و صادرات برق در سال‌های اخیر به یک میزان بوده است، از این نظر تعادل خوبی در منطقه وجود دارد و ایران به دنبال توسعه این رقم است.
در حال حاضر خط سوم واردات برق از ترکمنستان و همچنین خط سوم واردات برق از ارمنستان را در دست احداث است .پیمانکاران این پروژه‌ها هم ایرانی هستند. وزارت نیرو همچنین در حوزه صادرات برق پروژه‌های مطالعاتی در پاکستان، عراق و افغانستان در دست دارد. وزارت نیرو در نظر دارد در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ مگاوات از هر یک از خطوط یاد شده واردات از ترکمنستان و ارمنستان افزایش توان داشته باشد.
با وجود پتانسیل خوب ایران در بخش برق به ویژه در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، عملیاتی شدن برنامه صادرات برق ایران به اروپا در کوتاه‌مدت سخت به نظر می‌رسد. در برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده که در پایان این برنامه، ظرفیت نیروگاهی بخش انرژی های تجدیدپذیر به ۱۲ هزار مگاوات برسد و دولت می‌تواند نیمی از ظرفیت تولید شده را صادر کند.
اهداف بخش انرژی‌های تجدیدپذیر در برنامه ششم توسعه تاکنون عملیاتی نشده و با توجه به عدم تغییر کلی در سیاست‌های جمهوری اسلامی و همچنین وزارت نیرو زیاد نمی‌توان به تحقق اهداف صنعت برق در پایان برنامه هفتم نیز امیدوار بود.
تا تحریم‌ها برطرف نشود، توافق جدیدی ببین ایران و غرب صورت نگیرد، زیرساخت مورد نیاز برای افزایش ظرفیت تولید برق فراهم نشود، و همچنین زیرساخت انتقال برق ایران به اروپا تکمیل نشود، صادرات برق به اروپا عملی نخواهد شد.
مساله مهم‌تر تمایل یا عدم تمایل اروپا به واردات برق از ایران است. تاکنون چنین پیشنهادی از سوی اروپا مطرح نشده است. وزارت نیرو به جای بلندپروازی برای تبدیل شدن به صادر کننده برق به اروپا ابتدا مشکلات عمده صنعت برق از حمله ناترازی، فرسودگی نیروگاه‌ها، راندمان پایین و.. را حل و فصل کند. در این صورت شاید در میان‌مدت امکان بهره‌گیری از صادرات برق به اروپا فراهم شود.